Алқаби соттың қылмыстық істі заңда белгіленген тәртіппен қарауына қатысуға шақырылған және ант қабылдаған Қазақстан Республикасының азаматы.
Қазақстан Республикасы азаматтарының алқабилерді іріктеу процесіне қатысуын қамтамасыз ету мақсатында жергілікті атқарушы органдар жыл сайын алқабилерге кандидаттарды іріктеу жүргізіледі 1 желтоқсанына дейін алқабилерге кандидаттардың бастапқы, бірыңғай және қосалқы тізімдерін жасайды. Жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік органдардан, ұйымдардан және азаматтардан алқабиге кандидаттарға қойылатын талаптарға азаматтардың сәйкестігін тексеру үшін қажетті ақпаратты сұратуға құқылы. Алқабиге кандидаттардың тізімі әліпбилік тәртіппен жасалады. Тізімде алқабиге кандидаттың тегі, аты, әкесінің аты, Туған жылы және тұрғылықты жері көрсетіледі. Қылмыстық істер құрамында 1 судья және 10 алқабилер қаралады (алқабилерді іріктеу кезінде 12 адам сайланады, оның ішінде екі алқаби қосалқы болып табылады және егер алқабилер негізгі жұмыстан шығып қалса, істі қарауға қатысады.)
Алқабиге кандидаттардың тізіміне енгізілмейтін адамдар:
• алқабилердің тізімдерін жасау кезіне қарай жиырма бес жасқа толмаған алқабилер;
• жойылмаған не алынбаған сотталғандығы бар;
• сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп таныған адамдар қабылданбайды;
• судьялар, прокурорлар, тергеушілер, адвокаттар, мемлекеттік қызметшілер мен әскери қызметшілер, сондай-ақ құқық қорғау органдарының қызметкерлері;
• психикалық, мінез-құлықтық бұзылуларға (ауруларға), оның ішінде психикаға белсенді әсер ететін заттарды қолдануға байланысты аурулар бойынша денсаулық сақтау ұйымдарында есепте тұрған адамдар.
Шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша азаматтарды алқабиге кандидаттар тізіміне енгізуге қандай да бір шектеулерге жол берілмейді.
Алқабиге кандидаттардың тізімінен олардың жазбаша өтініші бойынша шығарылады:
• қылмыстық іс бойынша сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін адамдар;
• өзінің дене немесе психикалық кемістіктеріне байланысты алқабилердің міндеттерін орындай алмайтын адамдар жатады;
• алпыс бес жастан асқан адамдар;
• діни қызметшілер.
Істі алқабилердің қатысуымен қараған кезде тараптардың соттың рұқсатынсыз алқабилерге істе бұрын сот шешімімен алып тасталған дәлелдемелердің бар екендігі туралы айтуға құқылы емес.
Судья ҚПК-нің 648 және 650-баптарын басшылыққа ала отырып, алқабилердің жол берілмейтін дәлелдемелермен танысу, сондай-ақ олардың құзыретіне кірмейтін мәселелерді зерттеу мүмкіндігін болдырмайтын қажетті шараларды қолдануға міндетті.
Судья алқабилерді дәлелдемелер ретінде жол берілмейтін нақты деректермен таныстыруға тиіс емес. Егер сот талқылауы барысында ҚПК-нің 112-бабына сәйкес дәлелдемелер ретінде жол берілмейтін нақты деректер анықталса, төрағалық етуші алқабилердің қатысуымен оларды осылар қатарынан алып тастау туралы мәселені шешуге, ал мұндай дәлелдемелер зерттелген жағдайда оларды заңдық күші жоқ деп тануға, ал олардың жасаған зерттеуін жарамсыз деп тануға және алқабилерге шешім қабылдау кезінде оларды ескермеуін түсіндіруге міндетті.
Егер сот отырысы барысында сотталушы алдын ала тергеу барысында оған рұқсат етілмеген әдістерді (айғақтар беруге мәжбүрлеу, азаптау) қолдану туралы мәлімдесе, судья алқабилер болмаған кезде сотталушының айғақтарын зерттейді, ол көрсеткен адамдардан жауап алуды жүзеге асырады, егер тергеудің рұқсат етілмеген әдістерін қолдану туралы фактілер расталмаса, сот бұл туралы алқабилерге хабарлайды.
Егер алдын ала тергеу барысында рұқсат етілмеген әдістерді қолдану туралы фактілер расталған жағдайда, судья осылайша алынған дәлелдемелерді жол берілмейді деп таниды.
ҚПК-нің 656-бабының он төртінші бөлігіне сәйкес судья мен алқабилердің жауаптары бар сұрақ парағына олардың әрқайсысы қол қояды, содан кейін «сұрақ парағы» деген жазуы бар конвертке салынып, мұндай түрде іс материалдарына қоса тіркеледі.
М. Сатыбалдин
Қылмыстық істер жөніндегі
мамандандырылған
ауданаралық әскери
соттың төрағасы