Бүгінгі күні Қазақстандағы, жекелей алғанда Нұр-Сұлтан қаласында, жүкті әйел мен оның баласының жүктілік және сәбилік шақтан тірі қалу ықтималдығы бұрынғыдан әлдеқайда жоғары. Соған қарамастан, әлі күрделі мәселелер бар, әсіресе, сәбилердің өлімінің жартысынан көбі болатын перинаталдық кезеңде. Қазақстанның байлығына қарамастан сәби өлімдерінің негізгі себептері болып алдын алу салыстырмалы түрде оңай, негізінен дамушы елдерде бар себептер табылады (мысалы, асфиксия, жұқпалар және туу кезіндегі жарақат). Халықтың ең кедей 40 пайызында және ауылдық аймақтарда сәбилердің өлім деңгейі жоғарырақ. Бастапқы медициналық көмек саласын күшейту, әсіресе ауылдық аймақтарда және күрделі жүктіліктер туралы хабарлау жағдайларын жақсартуді күшейту үшін қосымша күш салулар қажеттілігі бар. Соңғы жылдары Қазақстанда сәбилердің арасында Адамның иммундық тапшылық вирусын (АИТВ) жұғуын болдырмауда айтарлықтай ілгерілеу болды. Бұл негізінен АИТВ сынақпен кең қамтудың және аналарда жүктілік кезінде тиімділігі жоғары антиретровирустық терапияға қатынас болуының және оларды омыраумен емізбеуге ынталандырудың нәтижесі болып табылады. Сәбилердің арасында АИТВ жоюға бағытталған қалған негізгі мәселелер есірткілерді қабылдайтын әйелдердің жүктілігін басқару мүмкіндігінің болмауын, сонымен бірге, маргиналдық, құжаттары жоқ әйелдердің, соның ішінде, есірткі қабылдаушылардың және тұрақсыз мигранттардың босанудан кейінгі қызметтерге қатынасының болмауын қамтиды. Экономикалық өсумен қатар Қазақстандағы өмір сүру стандарттары соңғы он жылдықта айтарлықтай жоғарылады. Соған қарамастан, Қазақстандағы балалардың кедейлікте өмір сүру қаупі жоғары.
Сәбилердің өлім деңгейіне қатысты Қазақстанда тәуелсіздік алғаннан бері жақсы жетістіктерге жетті. Бұл сәбилердің және аналардың денсаулығы саласына, соның ішінде, жалпы денсаулық сақтау саласын жақсартуға айтарлықтай қаражат жұмсалғанын көрсетеді. Жұмсалған қаражат денсаулық сақтау жүйесіне маңызды медициналық технологияны әкелді және мамандандырылған күтімнің қол жетімділігін арттырды. Сондай-ақ, денсаулық сақтау кәсіпқойларын оқытуға көп қаражат жұмсалды. Бұған қоса, бұл қаражаттың көп бөлігі табысы азырақ квантильдерге келетіні туралы факт Қазақстан осы саладағы табысқа негізделген теңсіздік әсерін азайта алғанын білдіреді.
Жалпы алғанда, сәбилер мен аналардың денсаулығына байланысты көп қиындықтар әлі бар. Аурухана төсектері, аурухана дәрігерлері және медбикелер елде біркелкі таралмаған. Жалпы, төсектермен қамту халықаралық ең жақсы тәжірибе туралы нұсқауларда көрсетілгеннен жоғарырақ, осылайша ресурстарды бастапқы медициналық көмек сияқты басқа негізгі салалардан бұрады. Бұған қоса, кейбір аймақтарда қажет емес қызметкерлер санының шамадан тыс көбейіп кетуі және басқаларында білікті мамандардың жетіспеушілігі бар. Бұл аналар мен сәбилердің денсаулығына кері әсер етіп қана қоймай, дәрігерлер мен медбикелердің өнімділігіне әсері бар. Жүрек-тамыр ауруы, диабет және астма сияқты әйелдер мен балаларға әсер ететін аурулар машақаты өсіп келеді. Бұл мәселелерді шешу бастапқы медициналық көмек саласын жақсарту және өмір салтына өзгертулер енгізу үшін мәжбүрлі килігулерді қажет етеді. Аналар мен сәбилерге әсер ететін аурулардың көпшілігінің гигиена мен санитарлық жағдайларды жақсарту арқылы алдын алуға болады. Ауруларды бастапқы медициналық көмек деңгейінде емдесе, ауруханаға жатқызуды көп жағдайларды болдырмауға болады. Қажет емес ауруханаға жатқызу және ауруханада ұзақ қалулар ресурстардың ысыраптауына және аналардың мен сәбилердің өмір жағдайларының нашарлауына әкеледі, көбінесе көп жағдайларда қабылдау критерийлері айғақтарға негізделмеу себебіне байланысты.
Медицина ғылымының докторы, ҚР ДСМ «С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті» ШЖҚ РМК-ның балалар жұқпалы аурулар кафедрасының профессоры Аманкелді Тыныбековтің айтуынша, елімізде 1 жасқа дейінгі нәрестелер өлімінің көбеюіне жүктілік кезеңдерінде пайда болатын аурулар себеп болып отыр. «Перинаталдық кезеңде пайда болатын жағдайлар дегеніміз жүктілік кезінде пайда болатын ақаулар. Бала анасының құрсағында жатқанда пайда болған ауытқулардың кесірінен кейін осындай жағдайға тап болады. Мысалы, жатырдағы инфекциялар. Бұл мәселе сонау Кеңес үкіметінде де болды, Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардан бері әлі күнге бірінші орындағы проблема болып отыр. Нәресте шетінеп кетпеу үшін бала туу мәселесіне салмақты көзқарас таныту керек», — деді Тыныбеков. Оның айтуынша, жүктілік басталғанға дейін және жүктілік кезінде әйелдер кеңесіне міндетті түрде бару керек. «Жасырын емес, әсіресе қазір «уақыт жоқ» деген себеппен жүктілікке баса назар аудармайтындар бар. Сондықтан бұл проблема бірінші кезекте жүкті әйелдің өзіне байланысты, екіншіден әйелдер кеңесінің жұмысына байланысты, содан кейін бұл сұрақ гинекологтар мәселесіне келіп тіреледі. Гинекологтардың жұмысы түзелмейінше, педиаторлардың жұмысы ешқашан алға баспайды. Себебі туа біткен ақаулардың барлығы жүктілік кезінде пайда болады», — деді профессор.
Аналар мен балалардың денсаулығын қаржыландыру және басқару мәселесіне келер болсақ, бастапқы медициналық көмек бағдарламаларына және аналар мен балаларға медициналық көмек көрсетудегі белгілі бір осал тұстарды жою үшін көбірек ресурстарды бағыттау керек. Ағымдағы қаржыландыру жүйесі бойынша аурухана және күнделікті күту үшін төлемдер ұлттық бюджеттен қаржыландырылады, ал аймақтық бюджеттер бастапқы медициналық көмек саласын, соның ішінде, емханалық пациенттердің клиникасын және туберкулезді, ақыл-ой ауруларын және жұқпалы ауруларды, әрі белгілі бір затқа құмарлығы бар пациенттерді сауықтыруды, қаржыландырады. Бұл екі жақтылық жабдықтаушылардың стимулын күрделендіреді және аналар мен балалар үшін медициналық көмекті біріктіруді қиын етеді. Осы арнайы қызметтерді негізгі жинаққа және бастапқы медициналық көмек бюджеттеріне біріктіру қажет. Бастапқы медициналық көмек саласындағы өнімділікке негізделген төлемдер қаржыландыруды белгілі бір мақсаттармен байланыстыру мүмкіндігін қамтамасыз ете алады, дегенмен мөлшер тұрғысынан көзқарас сапасы төменірек қызметтерге және қорғалмаған, жету қиын халық топтарына азырақ көңіл бөлуге әкелуі мүмкін. Денсаулық сақтау саласының нәтижелерін жақсартудың тағы бір пайдалануға болатын әдісі – шартты қолмақол ақша аударымдары. Ауылдық денсаулық сақтау саласының жағдайы қиын мәселе. Жақынға дейін кейбір ауылдық денсаулық сақтау мекемелері дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілмеген, техникалық қызмет көрсету және жөндеу мәселелер тудыратын. Қызметкерлердің жетіспеуімен күресу үшін облыстық әкімшіліктер ауылдық аймақтардағы жаңа мамандар үшін тасымалдау және орналасу үшін бастапқы қаражатты, тиімді бағамен сатылатын жерді және коммуналдық қызметтерге, тасымалдауға және мектеп алдында білім беруге қатысты қолдауды қамтитын әлеумет жинақтарын енгізді. Бастапқы медициналық көмек саласын күшейтудің бірнеше жолы бар. Олар мыналарды қамтиды: жаңа қабылдау шарттарын жасау және қызметкерлерді қажет емес ауруханаға жатқызуларды және ұзақ уақыт бойы қалуларды азайтуға оқыту; бастапқы медициналық көмек үшін негізгі жабдықтың, соның ішінде, диагностикалық қызметтердің және пациенттерді тасымалдаудың, қол жетімділігін арттыру; құнарлы микроэлементтердің жетіспеушілігінен болатын аурулардың алдын алу арқылы жүкті әйелдердің және өсімпаздық жастағы басқа әйелдердің денсаулығын жақсарту; анемияны, артериалдық гипертензияны емдеумен айналысу, жыныстық жолмен жұғатын ауруларды және туберкулезді ерте анықтау және емдеу; әрі отбасыны жоспарлауға қатынасты қамтамасыз ету. Отбасыларға негізгі денсаулық сақтау мәселелері туралы хабарлайтын және өз денсаулығы үшін жауапкершілік сезімін арттыратын ақпарат көпшілікке қол жетімді болуы керек. Бастапқы медициналық көмек деңгейінде дамытуды қажет ететін басқа қызметтер кәмелетке толмағандарға көмек көрсетуді, жағдайларды басқаруды, елді мекендердегі ақыл-ой саулығын және елді мекендердегі акушерлікті қамтиды. Ауыл халқында арнайы аналар мен сәбилерді күту қызметтеріне қатынасы өте шектеулі, өйткені олар облыстық деңгейдегі аурухана мекемелерінде орталықтандырылған.
Перинаталдық өлім жағдайларына құпия аудит жүргізудің өңірлік үйлестірушісінің қызметі Перинаталдық өлім жағдайларына құпия аудит жүргізудің өңірлік үйлестірушісі – өңірлік медициналы қызметкері (біздің жағдайда – пилоттық перинаталдық орталық қызметкері), ол Орталық комиссияға перинаталдық өлім жағдайлары туралы уақытылы хабарлауға, сауалнама парақтарын дұрыс толтыруға, оларды Орталық комисияға уақытылы тапсыруға жауапты. Өңірлік үйлестіруші:
- орталық комиссия хатшысына әрбір перинаталдық өлім жағдайы туралы 24 сағат ішінде хабарлайды;
- құпия аудитке арналған анкета/ сауалнама парақтары сапалы толтырылуын қамтамасыз етеді;
- құпия аудитке қатысатын мамандардың оқытылуын қадағалайды;
- жылына бір рет Комиссияның қорытынды есебін әзірлеуге қатысады.
Ана мен бала мәселесі еліміздегі басты назардағы мәселелердің бірі. «Қазақстан заңдары «Ана мен баланы қорғау туралы» халықаралық конвенцияға сәйкес келеді. Бірақ баланың көбеюіне заң кепілдік бола алмайды» дейді сарапшылар. Жүкті әйелдер мен балаларға медициналық көмектің сапасын арттыру мақсатында ана мен бала өлімін азайту бойынша жоспарлар жүзеге асырылуда. Олардың негізгі бағыттары — кадрлармен қамтамасыз ету, материалдық-техникалық жарақтандыру, медициналық көмекті стандарттау, цифрландыру және халықпен ақпараттық жұмыс жүргізу. «Еліміздегі бала өлімін азайту – мемлекеттің тұтас экономикалық-әлеуметтік даму деңгейіндегі маңызды көрсеткіш. Бұл туралы БҰҰ, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сынды халықаралық ұйымдардың арнайы рейтингі бар. Қазақстандағы бала өлімі соңғы 7 жылда екі есеге азайды. Бұл Үкімет пен жергілікті атқару органдары атқарған жұмыстың нәтиже бергенін білдіреді. Нәрестелер өлімі бойынша ең төменгі көрсеткіш Нұр-Сұлтан қаласында, одан кейінгі орындарда Алматы қаласы мен Ақмола облысы тұр. Баспасөз қызметінің хабарлауынша, нәрестелер өліміне көп жағдайда перинаталдық кезеңдегі асқынулар мен бір жасқа дейінгі балалардың дамуындағы ақаулар, тынысалу органдары мен қанайналымы аурулары себеп болады. Сәби өлімі Қазақстанның демографиялық әлеуетіне теріс әсер етеді. ЕАЭО елдері арасында бес жасқа дейінгі балалардың өлім-жітімі деңгейі бойынша бірінші орында Ресей (13 мың бала), одан әрі Қазақстан (4 мың), Қырғызстан (3 мың), Армения (1 мың) және Беларусь орналасқан. Кез келген елдегі бала өлімінің көрсеткіштері бұл елдегі балалардың денсаулық ахуалынан хабар беріп қана қоймай, сонымен бірге бүкіл мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатының деңгейін де көрсететіні – әлемдік тәжірибеден белгілі жайт.
Сайлаукенова Т.