Қазақ халқының өмірінде билер институтының орны әрқашан ерекше болды. Себебі, қоғамдық қатынастарды реттеуде мемлекеттік саясат пен құқықтық нормалардан бөлек, салт-дәстүр мен әдеп қағидаларына негізделген шешімдер қабылданып, XIX ғасырдың екінші жартысына дейін ауызша сипатта болды.
Би – дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік жүйесіндегі демократиялық биліктің иесі.
Халық билердің билік жүргізуін мойындады. Шын мәнінде осының өзі, бидің төрелікті еркін жүзеге асыруына мүмкіндік берді. Билер құқықтық нормаларды жүзеге асырушылар болып табылды. Олар қолданыстағы заңдардың білгірлері, заңды түсіндірушілер, реформаторлар мен заң шығарушылар, хандар мен сұлтандардың кеңесшілері ретінде іс жүзінде мемлекеттің барлық құқықтық функцияларын орындады. Олардың қызметінің басты ұстанымы әділеттілік қағидасы болды. Ел арасында «Би екеу болса, дау төртеу болады» деген сөз жиі айтылады. Яғни, бұл арада даулы мәселені екі би емес, үш би шешсін дегені. Бұл әдіс сол кезеңдегі дала демократиясының туындысы болып табылады.
Тәуелсіз Қазақстанның сот-құқықтық реформасын және құқықтық саясат тұжырымдамасын жүзеге асырудың нәтижесінде Қазақстан Республикасында қазіргі заманғы заманауи сот билігі құрылып, тиімді жұмыс істеп келеді. Жалпы, қазақстандық сот жүйесі мемлекеттік биліктің толысқан, жауапты және пәрменді тармағына айналды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы билер институтының практикасымен толықтырылып отырды. Осының негізінде прецеденттік құқық қалыптасты. Прецеденттік құқық – нақты іс бойынша бидің шығарған шешімі және ол бұдан былай ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынды. Тіпті атақты билердің үкімдері ұқсас істерді қарағанда міндетті түрде басшылыққа алынып отырған.
Қазіргі таңда, дәстүрлі билер институты кезеңінен бастау алған жер дауы, отбасы-неке қатынастары, жесір дауы, мұрагерлік, құн төлеу, ант ішу және т.б. мәселелері заманауи сот төрелігін жүзеге асырудың қайнар көзіне айнағанына көз жеткізіп жүрміз.
Сот жүйесі – қашанда қоғамның қорғаны, тұрақтылығы, заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз етудің тірегі. Сот билігінің басты міндеті қашанда кез-келген дауға әділ шешім шығарып, азаматтардың құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету болды. Олай болса, жаңа әлемдегі сот жүйесінің алдында бабаларымыз мұра етіп қалдырған асыл қазынаны заман талабына сай қайта жаңғырта отырып, ел игілігіне жарайтындай қалыптастыру мақсаты тұр.
К.Қуаныш
Ақтөбе гарнизоны әскери соты
кеңсесінің жетекші маманы