Тергеу соты Конституцияға және сот жүйесі мен Қазақстан Республикасы сот мәртебесі туралы конституциялық заңға сәйкес сот мәртебесіне ие.
Мемлекет басшысы 2018 жылдың 31 шілдесінде өз міндеттерін атқара бастаған, Қазақстанның облыс орталықтарында мамандандырылған тергеу соттарын құру туралы Жарлыққа қол қойды.
Тергеу сотының өкілеттіктерін бірнеше санатқа бөлуге болады: -қылмыстық процеске қатысушылардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары бұзылуы мүмкін, тергеу іс-әрекеттерін санкциялау, — тергеушiнiң, прокурордың iс-әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) жәнешешiмдерiне шағымдарды қарастыру; — қорғаушы жақ ұсынған дәлдерді сотқа дейін алдын-ала зерттеуді қамтамасыз ету; — Кодексте қажетті деп қарастырылған, өзге де ісжүргізу әрекеттерін орындау
Бүгінгі таңда бұл институт өз орнында тұрмай, өзінің жаңғыруын жалғастыруда.
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің іс жүргізу негіздерін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 21 желтоқсандағы № 118-VI Заңына сәйкес тергеу сотының өкілеттігі,атап айтқанда, құпия тергеу әрекеттері бөлімінде айтарлықтай кеңейтілді. Сонымен, 2018 жылдың 1 наурызынан ҚПК 231 бабы 1-6 тармақтарында қарастырылған жасырын тергеулер:
1) орынның немесе адамның жасырын аудио және (немесе) бейне бақылауы;
2) электро желілер байланысы арқылы берілетін ақпараттарды жасырын ұстап алуды бақылау;
3)Бір-бірімен байланысқан абоненттер мен (немесе) абоненттік құрылғылар туралы жасырын ақпарат алу;
4)компьютер, серверлер және басқада ақпараттыжинау, өңдеу, жинақтаужәнесақтауға арналған құрылғылардан ақпараттарды жасырын алу;
5)почта және өзге де жөнелтілімдерді жасырын бақылау;
6)орынға жасырын кіру және оны қарап-зерттеу тергеу сотының санкциясы бойынша жүргізіледі, оны алудың тәртібі 234 бапта белгіленген.
Сонымен, елдiң қылмыстық-процессуалдық кодексiне енгiзiлген өзгерiстердi ескере отырып, тергеу iс-әрекетi тергеу сотының, сот алдын ала тергеу жүргiзушi тұлғаның дәлелдi шешiмi не осы Кодексте тиiстi шешiм шығаруға уәкiлеттi басқа да лауазымды тұлғалардың келiсiмiмен жүргiзiледi. Санкция тек осы Кодексте белгіленген тәртіппен тіркелген есептер мен қылмыстар туралы шағымдар бойынша беріледі.
Жасырын тергеу әрекеттерін өткізу қаулысы, оның шыққан мерзімінен жиырма төрт сағат ішінде берілген тергеу әрекеттерін жүргізу бойынша негіздеме материалдарымен бірге тергеу сотына ұсынылады. Жасырын тергеу әрекеттерін тексеру сотқа тиісті шешім келіп түскеннен он екі сағат ішінде қарастырылады. Қосымша материалдарды сұрату қажет болған жағдайда шешімді қарастыру белгіленген мерзімнен кештеу , бірақ жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытта қарастырылады. Егер енгізілген қаулы негізсіз болса, онда тергеу соты оны санкциялаудан бас тартады. Жасырын тергеу әрекеттеріне рұқсат беру кезінде берілген ақпараттың дұрыстығына күмән туындаған жағдайда тергеу соты шешімді қабылдағаннан кейін, жиырма төрт сағат ішінде процессуалдық прокурорға оның заңдылығын тексеруді бастауға құқылы. Процессуалды прокурор бес тәулік ішіде сәйкес тексеріс жұмыстарын жүргізіп, оның нәтижелерін тергеу сотына хабарлауға міндетті. Егер тексеріс кезінде жасырын тергеу амалдарын жүргізу туралы шешімнің заңсыз екендігін анықтаса, прокурор тергеу сотына тиісті өтініш беруі керек Жасырын тергеу әрекеттері прокурордың өтініші негізінде тергеу сотымен тоқтатылуы мүмкін. Сотқа қатысты жасырын тергеу iс-әрекетiне рұқсат беру Қазақстан Республикасының Бас прокурорымен келiскен алдын — ала тергеу органының шешiмi бойынша Нұр-Сұлтан қаласының тергеуi сотымен жасалады. Қазақстан Республикасының Бас прокурорына қатысты тергеу жүргізу жөніндегі қызметтік іс әрекеттер, Нұр-Сұлтан қаласының тергеу соты Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бірінші орынбасарымен келісілген алдын ала тергеу органының шешімі бойынша жүзеге асырады. Жасырын тергеу әрекеттерінің нәтижелерін ол шыққаннан екі күннен артық кешіктірмей уәкілетті прокурор хабарлайды.
Сот жүйесін жетілдіру бойынша заңнамадағы өзгерістерге, оның ішінде тергеу соты мен сотқа дейінгі іс жүргізу сатысында өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, санкция туралы материалдарды қарау кезінде тәжірибеде кездесетін проблемалық мәселелер бар.
Сонымен қатар, Қылмыстық процессуалды кодексінің 106-бабының 1-тармағына сәйкес, адам құқықтары мен бостандығына қатысты прокурор шешімі, тергеу және анықтау органдары тарапынан сотқа дейінгі тергеу кезіндегі заң бұзушылық, тергеу уақытының үзілуі, қылмыстық істің тоқтатылуы, сот-медициналық сараптама жасау мақсатында мәжбүрлеп медицина бөліміне орналастыру, іздеу жұмыстарын жасау сияқты әрекеттермен (әрекетсіздіктер) қолғалатын тұлға сотқа қылмыстық құқық бұзушылық туралы өтінішті қабылдаудан бас тарту туралы шағымдануға құқықылы.
Басқа әрекеттер (әрекетсіздік) және шешімдерді қабылдау дегеніміз, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 25 маусымындағы №4 «Қылмыстық сот ісін жүргізу ісінде азаматтың бостандығы мен сот қорғау құқықтары туралы» Нормативтік қаулының 2 тармағына сәйкес, Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының 2010 жылғы 25 маусымындағы №4 «Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау туралы» Нормативтік қаулысына сәйкес, басқа да iс-әрекеттерге (әрекетсiздiктерге) және шешiмдерге, тексерiлудi кейiнге қалдыруға, олардың заңдылығы сот талқылауына немесе басты сот талқылауына дайындық кезеңiне адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуын қиын немесе мүмкiндiгiн қалпына келтiруді, мысалы, қылмыстық қудалау органдарының қорғаушыны тағайындаудан бас тартуына, заңды өкілден бас тартуға, күдіктіге немесе айыпталушыға іс жүргізудің мәжбүрлеу шараларын қолдануға және қолдануға, адамды жәбірленуші ретінде танудан бас тартуына, қылмыстық жазаланатын әрекеттер туралы хабарламаларды тексермеуіне және тағы басқасын жатқызуға болады. Негізінде, барлық іс-әрекеттер (әрекетсіздік) және шешімдер негізгі сот талқылауы барысында, атап айтқанда,дәлелдемелер ретінде негізсіз деп табылған , немесе сараптамалық тексерулерді және басқа да тергеу әрекеттерін жүргізуге болатын, сондықтан қандай жағдайларда да алдағы уақытта ұсынылатын адамның бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру қиын немесе мүмкін болмайтындығы анық емес кезде шағымдануға жатады.
ҚПК 55 бабы 3-тармағына сай, тергеу сотының шешіміне шағым жасалып, осы Кодекстің 107-бабына сәйкес тәртіппен прокурор өтініші бойынша қайта қаралуы мүмкін. Сонымен бірге, ҚПК 107 бабы 1 тармағына сәйкес, сотқа дейінгі тергеу ісі кезінде, күдікті және оның қорғаушысы, заңды өкілі, жәбірленуші, оның заңды өкілікелесілерге шағымдануға, ал прокурор тергеу сотына өтініш білдіруге құқылы:
1) күдіктіні қамауда ұстау, экстрадициялық тұтқындау, үй қамауында ұстау, қамауда ұстау мерзімін ұзарту немесе кепілдік беру түріндегі бұлтартпау шарасына санкция беру туралы;
2) күдіктіні күзетпен ұстауға, экстрадициялық қамауға алу, үйде қамауда ұстау, кепіл немесе бас тарту мерзімін ұзарту, күзетпен ұстауға санкция беруден бас тарту туралы;
3) бұлтартпау шарасының күшін жоюға берілген санкциядан бас тарту немесе күшін жою;
4) мүлікке тыйым салуды енгізуден бас тарту туралы;
5) эксгумация немесе одан бас тарту туралы
6) Халықаралықіздестіружариялау не одан бас тартутуралы
7) сот-медициналықжәне (немесе) сот-психиатриялық сараптамаларды жүргізу үшін адамды медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру не оны жасаудан бас тарту туралы;
8) кепілге салынған заттың мемлекет кіріске өтініші немесе одан бас тарту туралы;
9) прокурордың, қылмыстық iзге түсу органдарының iс-әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) және шешiмдерiне шағымдарды қарау туралы;
10) инспекциялауға, тiнтуге, алыпқоюға, жекетексеруге, мәжбүрлеп қарауға, үлгiлердi мәжбүрлеп алуға рұқсат беруді санкциялау немесе санкциялаудан бас тарту туралы.
Осылайша, ҚПК 55 бабында көрсетілген құқықтары мен заңды мүдделері қозғалатын және қаулы шығарылған тұлғаға қатысты барлық мәселелер шағымдануға келмейді. Бұдан басқа ҚПК 108 бабы 5 тармағының талаптарына сай, қызметінен уақытша босатылу немесе одан бас тарту туралы санциялау шағымдануға жатады және прокурордың өтініші негізінде аталаған Кодекстің 107 бабында қарастырылған тәртіппен қарастырылуы мүмкін. Сонымен бірге, ҚПК 107 бабында қызметінен уақытша босатылу немесе одан бас тарту туралы санциялау шағымдануға жатады деп көрсетілмеген. Тыйым салуға жақындаға ұқсауы Осылайша, жоғарыда аталған баптарда қайшылықтар бар. — Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 292-бабының 4-тармағына сәйкес, егер халықаралық іздеуді бастау үшін негіз бар болса, қылмыстық тергеу жүргізетін орган халықаралық іздеуде айыпталушы күдікті туралы жеке шешім шығарады. Аталған шешімнің санкциясы, ҚПК 56 бабының екінші тармағында көрсетілген тәртіп бойынша, тергеу сотымен жүргізіледі. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы құзыретті органдарының сұрау салулар мен тапсырмаларды Интерпол желісі бойынша, сондай-ақ оларды өңдеу ұлттық Орталық Бюросы Интерполдың Қазақстан Республикасындағы 2017 жылғыБірлескен бұйрықтың 21, 23 тармақтары ережелерін өзара іс-қимыл кезінде халықаралық іздестіруді жариялау, орындау және бағыттарына сәйкес,халықаралық «қызыл бюллетень» іздеуіне ауыр, аса ауыр қылмыс жасаған яғни терроризм мен сыбайлас жемқорлықты қоса алғанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық процессуалды Кодексінің 147 бабына сай бұлтартпау шарасы ретінде күзетпен ұстаутағайындалған күдікті, айыпталушы, сотталушы және сотталғандар, сондай-ақ тергеу iс-әрекеттерi мен iздестiру iс-әрекеттерi нәтижесiнде Қазақстан Республикасының аумағынан іздестi тұлғаның Қазақстан Республикасынан кетуi туралы шынайы деректер алынған немесе Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жерлерде құралған туыстық және басқа да байланыстары анықталған жағдайларда, қылмыстың ауырлығына қарамастан.жатқызылады. «Қызыл бюллетень» бойынша халықаралық іздеу жариялауға материалдар, жемқорлық, терроримзм сияқты ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағандар үстінен іс қозғалған 10 жұмыс күні ішінде іздеу жарияланғаннан кейін немесе ізделушіні Қазақстан Республикасы аумағының шекарасынан тыс шықтыдеген нақтылы ақпараталынған соң не ізделушінің Қазақстан Республикасының аумағынан тыс туыстық не достық қатынасы бар деген ақпараттардың дәлелденінен кейін санкциялауға сотқа жіберіледі . (осы талаптарды Нормативтік қаулыда көрсету қажет деп есептейміз).
Осылайша, егер сотпен олардың қамауда ұстау тәртібін алдын ала өзгеруіне байланысты іздестіру іс-шаралары барысында оның Қазақстан Республикасы аумағынан кетіп қалғандығы анықталған болса, ондай айыпталушылармен қалай күресуге болатыны туралы мәселе туындайды Іс жүзінде Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 55-бабы, 1-бөлігінің, 12-бөлімінің талаптары бойынша тек күдіктілер мен айыпталушылар халықаралық іздеуге жатады, сотталушылар туралы көрсетілмеген. — Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 55-бабының 2-тармағына сәйкес тергеу соты қорғаушы ретінде іске қатысып жатқан адвокаттың дәлелді өтініші бойынша сараптама тағайындау туралы мәселені,оның ішінде қылмыстық қудалау органы осындай өтінішті қанағаттандырудан негізсіз бас тартқан, не ол бойынша шешім қабылданбаған жағдайда, үш күн ішінде қарастырады.
Біз Нормативтік қаулыда тергеу сотының сараптаманы тағайындамай, қылмыстық қудалау органын міндеттейтінін көрсетуді қажет деп есептейміз.
Бұдан бөлек, сот сараптамасын тағайындау қажет екендігін мойындай отырып, тергеу судьясы бұл туралы: сараптама тағайындаған органның атауы, сараптама тағайындау уақыты мен орны; сараптаманың түрі; сараптама тағайындау үшін негіздеме; зерттеуге жіберілген объектілерді және олардың шыққан жері туралы ақпаратты, сондай-ақ осы объектілердің толық немесе ішінара жойылуына рұқсат беру, зерттеу барысында олардың келбетін немесе негізгі қасиеттерін өзгертуге; сараптамалық соттың атауы және (немесе) сот сараптамасын жүргiзуге жауапты адамның тегi, аты-жөнi (бар болса) көрсетiлуге тиiс делінген ҚПК 272 бабы 1 және 6 тармақтарына өзгеріс енгізу керек. Сараптама тағайындау туралы тергеу судьясының шешімі билік органдарының немесе ол өздері қарайтын және олардың құзыретіне кіретін тұлғалардың орындауы үшін міндетті болып табылады.
Аталған талаптардан тергеу сотының сараптаманы өзі тағайындайтынын көруге болады. Бұдан басқа, Қылмыстық процессуалды кодекстің 272 бабы 6 тармағына сай, аталған Кодекстің 55-бабының екінші бөлігінің 7-тармағында көзделген тәртіппен сараптама тағайындау туралы шешім қабылдаған кезде тергеу соты қорғаушыға сарапшыға қойылған сұрақтарды жазбаша түрде ұсынуға және процеске қатысушылардың пікірлерін тыңдауға шақырады. Тараптар қандай объектілердің сараптамалық зерттеуге жататындығын, сондай-ақ сараптама жасауды тапсыруға және сарапшыға қарсылық білдіруін мәлімдеуге құқылы. Тергеу соты сарапшыны тағайындағаннан кейін, сотқа дейінгі тергеу әрекеттерін іске асырушы сарапшыға қажетті өзінің қол астында бар материалдарды ұсынады. Осылайша, тергеу сотының процеске қатысушылардың пікірін тыңдауын есепке ала отырып, міндетті түрде сот отырысын өткізу қажеттігі туындайтынын көруге болады.
Сонымен бірге, ҚПК 56-бабы осы санаттағы материалдар үшін міндетті сот отырысын өткізу қажеттілігін көрсетпейді. — ,заңға қайшы шектеу немесе адамның құқықтары мен бостандықтарын басқа да бұзу фактілері анықталған жағдайда, тергеу сотының заң бұзған тұлғалардың жауапкершілігін анықтау туралы жеке шешім қабылдауға құқылы деп танылған Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 56 бабы 6-бөліміне өзгеріс енгізу керек деп есептейміз. Шын мәнінде, егер бұл заңнама талаптарын орындасақ, тергеуші сот тергеушілердің немесе олардың жіберген өтініштерін әзірлеу мен жіберу кезінде қылмыстық-іс жүргізу заңнамасының талаптарын өрескел бұзылуына,сондай-ақ прокуратураның бақылауы мен қадағалауының жоқтығын жауап бермейді.
Тергеу соттарының жұмысын реттейтін заңнамадағы барлық өзгерістерді назарға ала отырып, бұл қылмыстық процесстің алдын ала сатысында адам мен азаматтың құқықтарын қорғауды арттыруға мүмкіндік береді.
Сырлыбаев Т.
Нұр-Сұлтан қ. мамандандырылған
ауданаралық тергеу сотының судьясы